معتصم گفت: «ای سگ! اين چه عمل است؟» گفت: «در اين حکمتی است. شما هر دو دست و پای من بخواهيد بريد و گونه روی مردم از خون سرخ باشد، خون از روی برود زرد باشد. من، روی خويش از خون سرخ کرده ام، تا چون خون از تنم بيرون شود، نگوئيد که رويم از بيم زرد شد

…شاید که پاک ایزدان اهورایی از زخم پاسداران سیه کار اهرمن جان وا نهاده اند / شاید دوباره فرش نگارستان را انبوه جاهلان بیابانی از هم دریده اند /…/ زردشت را بدیدم اندوهگین ، ضحاک را اما سرمست / در کوهپایه های دماوند آشیان کرده ، چندین هزارساله شده ، خوفناک و بد وسخن و زشت / دو اژده ها از شانه اش بر آمده سترگ / آن یک به خاور و آن یک به باختر / از خون و مغز اهل نشابور و خلق کرد طعام می کنند ! / … / محبوب من ، از خون پاک مزدکیان آیا هر جا که قطره ای بر زمین می ریزد ، گلهای سرخ می رویند؟ / … / آیا هنوز بوی صمد از آبهای سرد ارس می آید؟ / باید یقین کنیم که ستار با های هوی قراوینش در کوچه های تبریز بر اسب بالدار به جانب قرمز می رود / و بابک خرمدین با سرخ جامگانش در کوههای سبلان ، سهند ، بذ ، گندم بیداری را در بین کشت ورزان تقسیم می کند و خلیفه تهران یا بغداد ، فتوا به خون بابک و ستار می دهند /…

بخشی از قطعه بلند «کتیبه جاری» ، اثر جاودانه میرزا آقا عسگری (مانی)

مراسم ساليانه حضور مردم آذربايجان در قلعه ی بابک آغاز شده است. بنابه گزارش های محلی، ده ها هزار نفر در حال صعود به قلعه هستند. بنا بر این گزارش ها ، از شب گذشته درگيری های پراکنده ای بين مردم و نيروهای نظامی – امنيتی به وقوع پيوسته است. گویا نيروهای نظامی کوشش کرده اند مانع عبور انبوه شرکت کنندگان در اين مراسم از جاده «قاراقاشقا» و حضور آن ها در قلعه ی بابک شوند. اما حدیث بالا بلند پیکار برای آزادی و عدالت در میهن ما ، نه به این دو روز و سه روز است، که سر به آسمان می ساید! در میانه اوراق بی شماره ای که «بامداد» یک به یکشان را حدیث بی قراری خواند ، جان فشانی هایی حک شده که سخن گفتن و قلمی کردن پیرامونشان تاملی جدی می طلبد . حرف اینجا از حماسه بابک است. از خرم دینان و سرخ جامگان.

باید رفت به روزگاران حمله اعراب بیابانگرد به ایرانزمین در چیزی بیش از ۱۴۰۰ سال پیش . قوم تازی با بهره گیری از اوضاع نابسامان خطه پارس ، به سرزمین کهن که پابه پای روم ، یونان و مصر می بالید ، حمله ور شد . توده فرودست مردم که فاصله طبقاتی و ظلم و جور پادشاهان و روحانیان جان به لبشان رسانده بود پس از مقاومتی چند، تسلیم سپاه اعراب بیابانگرد می شوند. در فاصله ای کوتاه از تصرف ایران اما ، ایرانیان پرشماره ای به پیکار بی امان با اشغالگران تازی برخاستند. مازیار ، از کرانه سرسبز میهن ، مازندران . ابومسلم از خراسان ، یعقوب رویگر از سیستان و بابک خرم دین از آذربایجان . سرخ جامگان به سالاری بابک خرم دین در پیکاری بی وقفه با اعراب به موفقیتهایی دست می یازند. از جمله نابودی حدود 20000 تن از اشغالگران. گفته اند که بابک و رفقای سرخ جامه اش ، ایرانیانی اصیل بوده اند که به زبان ایرانی و کهن آذربایجانی سخن می گفتند. زبانی که امروز در «تاکستان قزوین» و «هرزند» و «گلین قیه مرند» و «گرگرجلفا» ، بدان سخن می گویند . گویا این زبان ، به زبان پارسی نزدیک و با آن خویشاوند است . زبانی که شاخه ای از زبان مادها نیز به حساب می آید . آنگونه که در اسناد پیرامونی واکاویده ام ، تلفظ نام بابک ، به زبان پارسی میانه «پاپک» بوده است . به معنای پدر (بابای) کوچک . پدر بابک سرزمین ما، از پارسیان تیسفون بوده که بعدها به آذربایجان کوچیده است .

گویا او در اطراف کوه سبلان ، زنی را به همسری برگزیده و در دامنه سبلان خانواده تشکیل داده است . بابک، چشم به جهان می گشاید . کودکی را پس پشت گذارده. می بالد و قد می کشد. بابک جوان با شروین پسر رجاوند ، سرور گروه مزدکیان تبرستان دیدار می کند. این جان جوان ، پس از دیدار مذکور است که به همراه مادر به روستایی دیگر در همان حوالی می کوچند. گویا ، مردمان این روستا از گروه مزدکیان و خرم دینان بوده اند و پیشوای آنان ، جاویدان ، پسر شهرک بوده است . بابک که طنبورزنی زبردست و توانا نیز بوده است ، نزد آنان رحل اقامت می افکند .

به سال 201 قمری ، بابک از کیش جاودانی دست کشیده و خود به عنوان پیشوای خرم دینان بر علیع اشغالگران عرب ، پرچم سرخ رزم بر می افرازد . گفته اند که خلیفه تازیان با قیام خرم دینان به سالاری بابک که در اوائل قرن دوم هجری (اوائل سده نهم میلادی) در شمال باختری ایران (طالش و مغان) به مرحله اجرا در می آید برخوردی سخت و خونین کرده است . قیامی که بیش از بیست سال به طول انجامیده و طی این مدت ، خرم دینان ، چندین بار شکست های فاحشی را به لشکریان خلیفه مسلمان عرب وارد ساخته اند. خلیفه ، سپاهیان فراوانی را برای سرکوب بابک و سرخ جامگان همرزمش گسیل می دارد ، تا آنکه سپاه خلیفه ، دست در دست یک ایرانی تبار خیانت پیشه ، به نام افشین حاجب ، خرم دینان را شکست می دهند . بابک به سامرا نزد خلیفه عرب برده می شود . به دستور خلیفه معتصم ، بابک را سوار بر فیل کرده و گرد شهر می گردانند…. و سر انجام ، در روز پنجشنبه ، دوم صفر سال 223 ، با وجود امان نامه ای که به او داده بودند ، به دستور خلیفه عرب ، خون بابک ، سنگفرش های تا هنوز بیقرار سرزمین ما را ، سرخ ، می آراید. بابک کشته می شود و پیکر پاره پاره اش را تا مدتی همچنان بر دار نگاه می دارند. تا تاریخ، حدیث بابک های زمانه ما را ممتد کند …

به باور احسان طبری ، در اثر واقعه نگاری سطحی و گاه مغرضانه مورخین ایرانی و عرب در دوران قرون وسطی ، احیا حقایق تاریخی پیرامون «بابک پورمرداس خرم دینی» ، بدل به کاری شده است بس دشوار ! و نقل غیر نقادانه متون ، برای درک شخصیت بابک و ماهیت نقشی که این شبان دلیر و جان باز سرزمین ما ایفا کرده است ، به هیچ روی کفایت نمی کند… جنبشی که بابک بر راس آن قرار داشته را ، پژوهشگران تاریخ و جامعه شناسی ، یکی از عظیم ترین جنبش های اجتماعی پس از تسلط عرب بر سرزمین ما دانسته اند . چرا که ، این جنبش ، بیش از بیست سال تمام به طول می انجامد و عرصه پهناوری از باختر ایران را در بر می گیرد .احسان طبری در اثر سترگ خود ، «برخی بررسی ها درباره جهان بینی ها و جنبش های اجتماعی» که حاصل پژوهش سالیان او ست بر روی جنبش های رهایی بخش ایران باستان (تنها بخش کوچکی از دستنوشته هایش که اوراق بی شماره ای از آنها در ماجراهای سال 60 به کلی از دست رفت! …) عنوان می کند که سه بار جیش انبوه خلیفه عباسی ، مامون و معتصم ، در نبرد با بابک دچار شکست فاحش شده اند . و هر بار خرم دینان ، تلفاتی کمرشکن به خصم وارد ساخته اند. چنان که در آخرین نبردها ، همانطور که بابک به طنز در پیام خویش به تئوفیل ، امپراتور بیزانس یاد کرده ، معتصم خلیفه را سرداری در بساط نمانده و وی درزی خود ، جعفر خیاط و خوانسالار خود ، ایتاخ را به مدد افشین ، سالار ایرانی سپله عرب گسیل داشت …. ( برخی بررسی ها … احسان طبری . ص 236) هر چند او تصریح می کند که چگونه شه زاده ، «اسروشنه حیدر پورکاووس» (ملقب به افشین) کمر به خدمت خلفای عرب می بندد و موجبات غلبه اشغالگران را بر مردمان این دیار بس سهلتر می نماید ، اما بلافاصله اضافه می کند ، « ولی پیداست که در قبال قیام دهقانان و دریوزگان شهر ، اشراف ایرانی بیشتر ترجیح می دادند ، دستیار خلیفه باشند تا آن که به زیر درفش سرخ علمان و خرم دینان بروند …. ولی همین که این اشراف و سرکردگان خواستند پای از گلیم خود فراتر نهند و در کار قدرت خلیفه اخلال کنند ، شمشیر سیاف خلیفه ، رگهای گردنشان را برید. نوبختی و برمکی و بومسلم را بر نطع هلاک افکند …» این فیلسوف و محقق ایرانی، ما را به پژوهش های مورخین قرون وسطایی و دیگر مورخینی که همگی به عظمت شخصیت این «ملحد بد آئین » ! روزگار ، صحه گذاشته اند رجوع می دهد . به ابن ندیم و کتاب «الفهرست» او. کتابی که در آن ضمن ذکر داستانی مجعول درباره روابط عاشقانه همسر جاویدان پور شهرک ( یکی از روئسای خرم دینی ) با بابک و مکری که این زن برای به پیشوایی رساندن بابک پس از مرگ شوی بر انگیخت، می پردازد . در این اثر از زبان زن مذکور درباره بابک آمده است ، « او را پادشاهی روی زمین مسلم خواهد شد . گردن کشان را خواهد کشت . دین مزدکی را باز خواهد گرداند. خواران شما به ارجمندان ، افتادگان شما به بلند مرتبگان مبدل خواهند شد .»و اما پیرامون رفرم هائی که در شکل زناشویی متداول به خرم دینان و از آن پبشتر به مزدکیان نسبت داده اند ، که در نزد اشراف حرم دار ساسانی در حکم اشتراکی کردن زنان بوده ، تا به امروز ، حرف و سخن فراوان است. اما به گفته طبری ،همه این منابع ، فاقد اطلاعات لازم پیرامون اقدامات اجتماعی بابک در قلمرو تحت سیطره وی است .. « همه این منابع ، فاقد اطلاعات رسا و قابل وثوقی درباره کیش احاد آمیز «خرم دینی» هستند و در این زمینه نیز ، اگر چیزی گفته شده باشد ، سرشار از اسناد و افترا ء است مثلا مانند نسبت «اباحه زنان» به خرم دینان که از بهتان های کهن مرتجعین ایرانی هر دوران به دارندگان اندیشه های انقلابی است ، چنانکه درباره مزدک نیز گفته اند که او می خواست زن و خواسته را «در میان نهد». » قرار گاه بابک خرم دین را دژی استوار و سخت گذر به نام «دژ بذ» ، عنوان کرده اند . محلی در نزدیکی شهر «کلیبر» در شهرستان «اهر» استان آذربایجان خاوری . محلی که هر ساله در چنین روزهایی ، میزبان دهها هزار تن از مشتاقان راه اوست

احسان طبری تصریح می کند ،« با توجه به اینکه خرم دینان ، دهقانان و شبانانی بودند که علیه مالکیت خلفا و امرا ، به سود احیاء مالکیت دهقانی برخاسته بودند ، مسلم است که در این نواحی مقرراتی جز انچه که در اراضی تحت سلطه بغداد مرسوم بود ، متداول ساخته بودند. ولی کیفیت چنین اقداماتی از جانب بابک روشن نیست و فقط باید منطقا حدس زده شود … » مسعودی در «مروج الذهب» پس از بیان چرایی قتل بابک می گوید ، «… سپس سر او را به خراسان بردند و در هر شهری ، و هر قصبه ای از خراسان گردانیدند ، زیرا که در دل های مردم جای بزرگ داشت و کار وی بالا گرفته بود و چیزی نمانده بود که خلافت را از بین ببرد و مردم را منقلب سازد …» قیام سرخ علمان ، که به گفته خواجه نظام الملک ، در آن زمان یکدیگر را رفیق می خواندند ! و قیام خرم دینان از سلسله قیام های خلق ایران ، در نیمه دوم و نیمه اول قرن سوم هجری ( قرن های 8 و 9 میلادی) علیه عرب است که منجر به تضعیف جدی خلافت در ایران و سرانجام محو ان شد . ( برخی بررسی ها ..)

جالب نام یکی از سرداران دلاور خرم دینی ، » آذین » است ، که با پیشنهاد لاهوتی در مسکو بر یکی از دختران احسان طبری گذارده می شود ! و نیز نام پدر مازیار ، که در راس سرخ علمان در طبرستان درفش طغیان علیه بساط خلافت در طبرستان بلند کرد ، «کارن»، که نام تنها پسر احسان طبری است… گفته شده است ، زمانی که بابک پس از شکست نهایی در بیشه زارهای اران ، متواری بوده و قصد داشته نزد پادشاه بیزانس ، تئوفیل بگریزد و او را به مبارزه علیه خلیفه بر انگیزد ، سالار سپاه عرب ، افشین ، زنهارنامه ای با مهر زرین خلیفه ، به وسیله دو پیک به نزدش می فرستد . یکی از آن دو موفق می شود بابک را در پناهگاهی بیابد. « بابک ، آن نامه را برگرفت مهر بگشاد و بخواند ودر غضب شد و با خشم تمام ان زنهارنامه ننگین را به نزد پیک افکند و گفت : « این نامه را به نزد افشین ببر وبگو این تو را به کار آید ، نه مرا !… ارزان فروختی مرا بدین ناکسان… » گفته اند در حین دستگیری ، با آنکه همراهان و دستگیر کنندگان به بابک می گویند ، بگوید ، « آری یا امیر المومنین ، بنده توام و گناه کارم و امیدوارم که امیر المومنین مرا عفو کند و از من در گذرد… » آنچه استبدادی زمانه دلخوشش بوده است ، بابک اما چون هزار بابک روزگار ما ! آن هنگام که خلیفه می گوید ، «بابک توئی ؟» تنها پاسخ می دهد ، « آری » ! و لب به سخن دیگر نمی گشاید . « وی را به چشم اشارت کردیم ، به دست بفشردیم که آنچه تو را تلقین کرده بودیم بازگوی . البته هیچ نگفت . روی ترش نکرد . رنگ روی او نگشت . » و فردی مانند خواجه نظام الملک که به قول طبری ، از آن کسانیست که از طرفی به سبب خصلت اشرافی و از طرف دیگر اهمیتی که برای تمرکز قائل بوده ، از همه قیام ها با خصومت یاد می کند ، درباره فاینال سکانس زندگانی شبان انقلابی میهن ما می گوید ، « چون یک دستش ببریدند ، دست دیگر در خون زد و در روی خود مالید ، همه روی خود را از خون سرخ کرد. معتصم گفت : «ای سگ ! این چه عمل است ؟» گفت : » در این حکمتی است. شما هر دو دست و پای من بخواهید برید و گونه روی مردم از خون سرخ باشد ، خون از روی برود زرد باشد . من ، روی خویش از خون سرخ کرده ام ، تا چون خون از تنم بیرون شود ، نگویید که رویم از بیم زرد شد ! » بابک خرمدین و همرزمانش چون هزاران بابک پس از خود در چنگال ارتجاع زمانش شکنجه شدند . او توسط خلیفه در محلی که بعدها کنیسه بابکش نام دادند ، به دار آویخته می شود . به گفته تاریخ پژوهان ، پیکر بابک سالها به دار بوده است . آن قدر بر دار، تا زمانی که پیکر مازیار را در کنار پیکر فروخشکیده اش بر دار کردند. مزدک ها و مازیار ها همچنان در پی اش روان …

سهیل آصفی

کپی شده از

http://news.gooya.ws/politics/archives/032349.php

بدین گونه بیشتر این شورشها رنگ ضد دینی داشت. در طبرستان به سال 141 یک بار سپهبد خورشید حکم کرد که همه اعراب را و حتی همه ایرانیانی را که به دین اعراب در آمده اند، بکشند. شورش سختی بر ضد عرب روی داد که عربان آن را با خشونت و قساوت فرو نشاندند. اسپهبد خورشید نیز که خود را مغلوب میدید زهر از نگین انگشتری برمکید و درگذشت. این همه قساوت و خشونتی که اعراب در دفع شورشها نشان میدادند ایرانیان را از ادامه پیکار باز نمیداشت.
دو قرن سکوت، عبدالحسین زرینکوب، چاپ نهم، انتشارات سخن 1378 تهران، برگ 157

در طی این دو قرن (منظور پس از حمله اعراب مسلمان به ایران است) چه گذشت؟ دورنمایی از تاریخ و حوادث این دو قرن را اکنون میتوان ترسیم کرد. نخست طوفانی سهمگین و خروشان برآمد که دولت ساسانی را زیر و زبر کرد. شهرها تسخیر شد و مالها به تاراج رفت. چندی بعد حجاج در عراق و قتیبه در خراسان و دیگر عربان در همه جا کشتارها و بیدادهای سخت براندند. دیری بر نیامد که مغلوبان، پیکار عظیمی را با فاتحان آغاز نهادند. بومسلم و مقنع در خراسان و جاویدان و بابک در آذربایجان و سپهبد خورشید و مازیار در طبرستان به کوشش برخاستند زیرا که برای رهایی از خواریها و کوچک شماریهای عربان، مردم ایران جز رستاخیز چاره ای نمیدیدند. در طی این رستاخیز پهلوان مغلوب قد برافراشت و پشت فاتح مغرور را به خاک رسانید. تفوق ایرانیان بر عربان آشکار گشت و حکومت و سیادت عرب رفته رفته چون رویای شب نیمه تابستان دود و باد گردید.
دو قرن سکوت، عبدالحسین زرینکوب، چاپ نهم، انتشارات سخن 1378 تهران، برگ 323

عمرو گوید: ساریة بن زنیم آهنگ فسا و دارابگرد كرد و چون به اردوگاه دشمن رسید آنجا فرود آمد و چندانكه خدا خواست آنها را محاصره كرد ، آنگاه دشمنان فراهم آمدند و كردان فارس با آنها فراهم شدند و كار مسلمانان سخت شد كه گروهی عظیم بر ضد آنها فراهم امده بودند.
تاریخ طبری ( جلد پنجم) ( ترجمه ی ابوالقاسم پاینده) ( چاپ پنجم ١۳۷۵- ناشر- اساطیر) برگ ٢۰١١

مقدسی در باره جنگ نهاوند و مقاومت ايرانيان مینويسد: «… و دستههای ايرانی که گویند چهارصدهزار نفر بودند… در آنجا بودند و به شکيبائی و پايداری سوگند ياد کرده بودند… و اعراب از ايشان (ايرانيان) چندان کشتند که خدا داند … و از اموال و غنيمتها، چندان نصیب اعراب مسلمان گرديد که در هيچ کتابی اندازه آن ذکر نشده است. (آفرينش و تاريخ، ج 5، ص 192.)
ملاحظاتی در تاریخ ایران، اسلام و اسلام راستین.علی میرفطروس. آلمان. چاپ اول-1998. ص:68.
دسته‏هاى ايرانى- كه گويند چهار صد هزار بودند و سركرده ايشان ذو الحاجب مردانشاه بود- در آنجا بودند و بر شكيبايى و پايدارى سوگند ياد كرده بودند. بعضى به بعضى ديگر خود را پيوسته بودند. و براى هر ده تن يك رشته بود كه آنها را به هم مى‏پيوست تا نگريزند. حسك (خار سه پهلو) در راه ريخته بودند. و ميان خود و مسلمانان فيل آورده بودند.
مسلمانان در روز چهارشنبه و روز پنجشنبه با ايشان پيكار كردند. و چون روز آدينه شد مغيرة بن شعبه گفت: «دشمن از پيكار خسته و ملول شده و ناتوان گرديده، ما به پيكار با ايشان مبادرت مى‏كنيم.» نعمان گفت: «نماز ظهر مى‏گزاريم آنگاه با دشمن روبرو مى‏شويم، چرا كه درهاى آسمان در هنگامهاى نماز گشوده است.» چون نماز گزاردند، نعمان بديشان گفت: «چون من الله اكبر گفتم سوار شويد. و چون الله اكبر دوم را گفتم شمشيرها را از نيام بكشيد. و نيزه‏ها را آماده كنيد. و كمانها را به زه كنيد. چون بار سوم الله اكبر گفتم، بر ايشان حمله كنيد حمله‏اى كه مانند حمله يك تن باشد.» نعمان رايت را به دست گرفت و پيش رفت و تكبير گفت. چون بار دوم و سوم الله اكبر گفت، بر ايشان حمله كردند و ايشان را به هزيمت بردند.
نعمان بن مقرن كشته شد، حذيفة بن اليمان رايت را به دست گرفت و از ايشان چندان كشتند كه خداى داند و از اموال و غنيمتها چند از نصيب ايشان گرديد كه در هيچ كتابى اندازه آن ذكر نشده است.
ذو الحاجب مردانشاه كشته شد و ايرانيان را پس از اين جنگ ديگر تجمع و همگروه شدنى نبود، از اين روى اين نبرد فتح الفتوح خوانده شد.
آفرينش و تاريخ، مطهر بن طاهر مقدسى (م381) ، ترجمه محمد رضا شفيعى كدكنى، تهران، آگه، چ اول، 1374ش.ج‏2،ص:857.

به سال سوم مردم ایذه و کردان کافر شدند.
تاریخ طبری (پوشینه ی پنجم) (بازگردان ابوالقاسم پاینده) (چاپ پنجم 1375 – ناشر – اساطیر) برگ 2110

در اين سال نصر بن سيار دو بار به غزاى ما وراء النهر رفت و چون به غزاى سوم رفت كورصول را بكشت.
على به نقل از مشايخ خويش گويد: نصر از بلخ به غزاى ما وراء النهر رفت از سمت باب الحديد، آنگاه سوى مرو بازگشت و براى كسان سخن كرد و گفت:
بدانيد كه بهرامسيس بخشنده گبران بود كه چيزشان مى‏داد و از آنها دفاع مى‏كرد.
تاريخ طبرى ، محمد بن جرير طبرى (م 310)، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، 1375ش.ج‏10،ص:4267

خلافت عباسیان – … بطوریکه میدانیم: جنگهای فراوان خلفای نخستین اسلامی، کشورگشائی ها و غارت ها و غنیمت های بیشمار، و در نتیجه: بسط و توسعه مالکیت فئودالی و اسارت روزافزون روستائیان و دهقانان در سرتاسر قلمرو اسلامی، بتدریج، زمینه را برای پیدایش اشرافیت «هار» و پر تجمل «بنی امیه» و ظهور فئودالیسم دوران عباسیان، فراهم ساخت.
در دوره حکومت «اموی»، جمع آوری خراج در ولایات، غالبا با تجاوز و تاراج بسیار همراه بود، مأموران مالیاتی و کسانی که مسئول جمع آوری خراج بودند، توده های مردم را وحشیانه تحت فشار و شکنجه قرار میدادند.
«قدامه بن جعفر» می نویسد: مأموران مالیاتی و مسئولین جمع آوری خراج، افرادی بودند که جز گرفتن سود و بهره خویش، اندیشه دیگری نداشتند، خواه آنرا از مال خراج برگیرند و خواه از مال رعیت به یغما برند، آنگاه، این همه را با جور و بیداد و تجاوز و تاراج می ستاندند… و توده ها را در گرمای آفتاب نگه میداشتند و به سختی می زدند. (کتاب الخراج – ص 86)
«هندوشاه» تأکید میکند: در زندان «حجاج» چند هزار کس محبوس بوده اند، «حجاج» دستور داد تا ایشان (زندانیان) را آب آمیخته با نمک و آهک دادند و بجای طعام، سرگین آمیخته با «گُمِیز» (مدفوع) خر… (تجارب السلف – ص 75)
«ابن اسفندیار» درباره شورش خونین دهقانان «طبرستان» (در زمان سلیمان بن عبدالملک اموی) می نویسد: «یزید بن ملهب» (سردار اموی) در گرگان سوگند خورد که با خون عجم، آسیاب بگرداند، گویند بسیاری از جوانان و دلیران و مرزبانان را گردن زد، چون خون روان نمیشد، برای اینکه «امیر عرب» را از کفاره سوگند نجات دهند، آب در جوی نهادند و خون با آن به آسیاب بردند، و گندم آرد کردند، و یرید بن ملهب از آن، نان بخورد تا سوگند خود وفا کرده باشد. (تاریخ طبرستان – ص 174)
در دوره حکومت «اموی»، فشار و ستم فئودال های محلی و حکام دست نشانده عرب، روستائیان را مجبور به فرار از روستا و ترک خانه و زندگی خود میکرد، بطوریکه «حجاج»، بر آن شد تا این روستائیان را از شهرها بیرون براند و بر دست هرکس، اسم محل و روستائی را که میبایستی به آنجا برود، نقش کند و جزیه ها و مالیات های سنگین بر آنها تحمیل نماید. (عقدالفرید – ابن ابدربه اندلسی – ص 262) این عمل، یادآور سیاست داغگذاری «کنستانتین» (امپراطور روم) است. در زمان او نیز، آن «کولونی» که از محل کار خود فرار میکرد، بازگردانده شده و به زنجیر کشیده میشد، گارگران نیز مانند بردگان، در کارگاههای امپراطوری «داغ» می خوردند و «نشاندار» میشدند. (تاریخ دنیای قدیم – کورفکین – ص 174)
در کنار اینهمه ظلم، استبداد و استثمار، «سیاست مسلمان سازی ملل غیرمسلمان» نیز با فشار وتهدید، پیشرفت میکرد و جامعه اسلامی را بسوی یک تغییر و تحول سیاسی – اجتماعی، پیش می برد.
نهضت شعوبیه – وقتی عرب ها، سیاست خود را بر «سیادت عرب» استوار ساختند، ایرانیان و دیگر خلق های غیر عرب در سرزمین های اسلامی تا حد «برده» و «بنده» (موالی) تنزل کردند. «بنی امیه» نسبت به آنها بسیار سخت میگرفتند و بهنگام جنگ، آنان را – پای پیاده و شکم گرسنه بمیدان جنگ می کشاندند و و کمترین سهمی از غنائی جنگی به آنها نمی دادند. (کامل ابن اثیر – ج 5 – ص 121). ایرانیان و دیگر «موالی» را به پست ترین کارها وادار می کردند و در هر موردی به آنان اهانت کرده و اذیت و آزار میرساندند. هرگاه در کوچه و خیابان، عربی با بار، با عجمی برخورد میکرد، عجم (مسلمان غیرعرب) مجبور بود که بار اعرابی را بی اجر و مزد تا منزل عرب، حمل کند، و اگر شخص عرب پیاده و و او سواره بود ناچار باید عرب را بر اسب خود سوار کند و به مقصد برساند.
معروف است که وقتی «معاویه» تعداد موالی را بسیار دید، تصمیم گرفت تا عده ای از آنان را بکشد و عده ای را نیز در بازار برده فروشان، بفروش رساند. (تاریخ تمدن اسلام – جرجی زیدان – ج 4 – ص 72)
«حجاج بن یوسف ثقفی» در عراق و بین النهرین عده فراوانی از ایرانیان و دیگر خلق های غیر عرب را بقتل رسانید و دستهای آنها (موالی) را برای تحقیر، نشان داغ می نهاد، بطوریکه یکی از شعرای عرب میگوید، اگر حجاج زنده بود، دست او (غیر عرب) از نشان داغ، سالم نمی ماند. (ایضا – کامل – ابن اثیر)
در برابر این ظلم و ستم ها و پریشانی ها و شکنجه ها، ایرانیان و خلق های غیر عرب (موالی) سرانجام به ستوه آمدند و طغیان کردند و در هر نهضتی که بر علیه حکومت «اموی» بوجود آمد، شرکت نمودند.
«نهضت شعوبیه» (جمع شعب – بمعنی قوم و ملت) در حقیقت نهضت مقاومت ایرانیان در برابر ظلم و ستم اعراب بود. این نهضت، با زنده داشتن و پاسداری از زبان و فرهنگ ایرانی و با جبهه گیری در برابر «نژاد برتر» عرب ها و برای ایجاد یک حکومت ملی به میهن پرستی و مبارزه استقلال طلبانه ایرانیان، دامن زد.
نهضت «شعوبیه» ابتدا بصورت نهضت ادبی ظاهر گشت که برجسته ترین نمایندگان آن «خاندان یسارنسائی» بود. آنها علنا، عرب ها را تحقیر میکرده و به فرهنگ و تمدن ایران افتخار می نمودند. اما پس از سرکوبی و خاموش کردن این «سرودهای مقاومت»، رهبران «شعوبیه» روش مبارزاتی خود را تغییر داده و به فعالیت مخفی روی آوردند.
نهضت «شعوبیه» با طرح شعارهای اقتصادی اجتماعی، بزودی بیک نهضت وسیع توده ای تبدیل شد و کشاورزان و پیشه وران (که بیش از سایر قشرها مورد ظلم و ستم عرب ها بودند) نیروهای اصلی این جنبش را تشکیل دادند. سران و رهبران «شعوبیه» در هیأت پیشه ور و بازرگان در شهرها به تبلیغ و ترویج عقاید خود می پرداختند. «شعوبیه» با جلب نیروهای توده ای، نطفه قیام: به آفرید – ابومسلم – بابک خرمدین – مقنع – قرمطیان و سایر قیام های ملی قرن دوم و سوم هجری را پرورش داد.
نخستین قیام و شورش، از درون حکومت «اموی» آغاز شد و «ابن اشعث» (حاکم زابل) به مخالفت با حکومت «بنی امیه» برخاست.
علت قیام و خروج «ابن اشعث» را چنین نوشته اند: «عبدالرحمان بن اشعث» از جانب «حجاج» در زابل، امارت داشت. «حجاج» نامه ای به تند به او نوشت که: «هرچه زودتر در وصول و ایصال مالیات ها اقدام کن و به هند و سند حمله بر – و سر «عبدالله عامر» را فورا نزد من بفرست»…
«ابن اشعث» – که در صدد سرکشی و طغیان بود – برآشفت و جوابی درشت به «حجاج» نوشت که: «تاختن به هند و سند کنم، اما ناحق نستانم و خون نریزم» (تاریخ سیستان – به تصحیح ملک الشعرای بهار – ص 114)
«ابن اشعث» قبل از «ابو مسلم» شورش کرد و بسیاری از نیروهای توده ای و روشنفکری و مذهبی را بدور خود جمع نمود. او در جنگهای فراوان، «حجاج» را شکست داد و در تمام این جنگ ها از «شعوبی» ها و مخصوصا از روستائیان و رنجبران ایرانی حمایت شد. اما سرانجام در جنگ «جماجم» پس از صد روز نبرد، شکست خورد و دستگیر گردید و برای آنکه در چنگ دژخیمان «حجاج» بقتل نرسد، در بین راه، خود را از بام خانه ای بزمین انداخت و خودکشی کرد.
مولف «تاریخ سیستان» در این باره می نویسد: «… و بدیر «جماجم» هشتاد و یک حرب کردند و آن هشتاد، «حجاج» به هزیمت شد، این راه هشتاد و یکم، عبدالرحمان (ابن اشعث) هزیمت شد و بیشتر یاران او کشته شد(ند) یا غرق شد(ند) و بعضی گم شد(ند) به بیابان ها …» (ایضا – ص 116)
در هنگامه ظلم و ستم حکام عرب و تجاوز و تاراج «عمال اموی»، خراسان قلب شورش ها و نهضت های ملی توده ای بود:
اولا: از جهت اقتصادی و ظلم و ستم و فشار ماموران حکومتی در اخذ خراج و تحمیل مالیات های جدید به توده ها. گزارش های موجود نشان میدهند که خراج خراسان و «سواد» بالغ بر نصف خراج کل سرزمین های خلافت بود.
ثانیا: بخاطر موقعیت جغرافیائی و دور بودن خراسان از مرکز خلافت اموی (دمشق)، که امکان لشکرکشی خلیفه و سرکوبی قیام های مردم را دشوار میساخت.
مجموعه این عوامل، زمینه مناسبی برای تبلیغات «شعوبیه» و شیعیان بود. و این همه، ظهور شخصیت هائی مانند «ابومسلم خراسانی» ، «بکیر بن ماهان» و «خداش» و در نتیجه: تشکیل سازمان مخفی طرفداران «بنی عباس» را ضروری کرده، مقدمات پیدایش و استقرار یک توازن اجتماعی نوین را ممکن و مهیا ساخت.
«ماهان» بازرگانی بود که از ظلم و ستم و فشارهای مالیاتی حکام اموی بستوه آمده بود و با توجه به پایگاه طبقاتی او، میتوان گفت که «ماهان» در استقرار حکومت بنی عباس، تامین و تحکیم منافع طبقاتی خود را جستجو میکرد.
«خداش» دارای پایگاه وسیع طبقاتی در میان روستائیان خراسان بود و در لفافه دعوت به استقرار حکومت بنی عباس، به تبلیغ عقاید اقتصادی اجتماعی «مزدک» می پرداخت. او و پیروانش تقسیم زمین و اموال را وعده میدادند… حاکم خراسان و ماوراءالنهر «خداش» را تعقیب و دستگیر نموده، زبانش را کندند و دست هایش را بریدند و دیدگانش را میل کشیدند و بعد بقتلش رساندند. (نگاه کنید به: آفرینش و تاریخ – مقدسی – ج 6 – ص 63 – 64)
«ابومسلم» هرچند که در میان روستائیان خراسان دارای موقعیتی بزرگ بود، اما بخاطر فقدان آگاهی لازم و نداشتن یک جهان بینی واقعی از جریانات اجتماعی – سیاسی، خیال میکرد که این، تنها خلافت عباسیان است که میتواند آزادی و عدالت اجتماعی را برقرار سازد.
«ابومسلم» با چنین معیار و اعتقادی، به طرفداری حکومت بنی عباس برخاست و در راه استقرار و تحکیم خلافت عباسیان، متاسفانه بعضی از نهضت های ملی توده ای را سرکوب کرد، مثلا: قیام «به آفرید» و شورش مردم «بخارا» (به رهبری شریک بن شیخ المهری) که بر علیه – ظلم و ستم خلیفه عباسی قیام کرده بودند، بوسیله «ابومسلم» به خون کشیده شد و سرکوب گردید. «ابومسلم» فاقد یک آرمان توده ای بنفع برده ها بود و در آغاز قیام او، وقتی که برده های فراوانی برای کمک و یاری او، از شهرها و روستاهای خود گریختند و به سپاه ابومسلم پیوستند، صاحبان برده به «ابومسلم» مراجعه و بخاطر از دست دادن برده های خود، شکایت کردند. ابومسلم نیز دستور داد تا برده ها به شهرها و روستاها، نزد اربابان خود، بازگردند و چون برده ها از اجرای دستور او خودداری کردند، ابومسلم، برده ها را در اردوگاه جداگانه ای مستقر ساخت و ماموران و مراقبان بسیاری بر آنها گماشت و از وارد شدن برده ها به مبارزه، جلوگیری کرد. ابومسلم و سران نهضت او بیم داشتند که بردگان، آزادی خود را خواستار شوند. (تاریخ ایران – پیگو لوسکا یا و … – ص 170)
ابومسلم، با تحکیم هرچه بیشتر حکومت عباسیان، در حقیقت به تقویت زمینه های قتل خود، بوسیله «منصور عباسی» پرداخت.
استقرار حکومت عباسیان – که با خون ایرانیان استوار گردید – آرزوها و امیدهای توده مردم را در ایجاد یک عدالت اجتماعی، تحقق نبخشید.
سیاست های ضد ایرانی حکومت عباسیان، خیلی زود «ابومسلم» و پیروان او را به اشتباه شان آشنا ساخت.
در آغاز حکومت عباسی، فئودالیسم تمرکز بیشتری می جوید و اراضی خلافت با مصادره و غصب املاک و اراضی دهقانان و روستائیان بسط و توسعه می یابد.
در این دوره، خراج و وضع مالیات های سنگین باعث شد تا خرده مالکان نیز، زمین ها و املاک خود را بفروشند و بتدریج به کشاورزان ساده و یا روستائیان و کارگزان مزدور بی زمین، مبدل شوند، و یا برای تأمین معاش خود به شهرهای بزرگ، روی آوردند و بدین ترتیب بر تعداد «زحمت کشان شهری» افزوده شوند.
بعضی از مالکان و خرده مالکان و مردم روستاها نیز، برای فرار از پرداخت خراج و مالیات های سنگین، اراضی و املاک خود را بنام حکام و بزرگان حکومتی ثبت کردند. این شیوه را «التجاء» می گفتند که پس از مدتی به از دست رفتن اراضی روستائیان و خرده مالکان، بنفع سلطان و درباریان، منجر میشد.
در زمان خلافت «هارون الرشید» محمد بن خالد برمکی – و برادرش (موسی) که در طبرستان حکومت میکردند، بزور، املاک مالکان را خریدند. (تاریخ طبرستان – ابن اسفندیار – ص 190) مردم قزوین، طبرستان و زنجان نیز از ترس، و بخاطر ظلم و ستم عمال و ماموران حکومتی و برای رهائی از مالیات های سنگین، مجبور شدند تا اراضی و املاک خود را بنام «قاسم بن هارون الرشید» ثبت نمایند و اراضی آنها بدین وسیله جزو اراضی سلطانی گردید. (کتاب البلدان – ابن الفقیه – ص 22 (و نیز) فتوح البلدان – بلاذری – ص 158)
«لیث بن فضل» که از طرف مامون به حکومت سیستان منصوب شده بود، در همه قلمرو خود، املاک را خرید. (تاریخ سیستان – ص 176)
در فارس نیز ظلم و ستم کارگزاران حکومت عباسی و جمع آورندگان خراج، مردم را مجبور کرد تا اراضی خود را بنام بزرگان و درباریان ثبت کنند.
«ف.انگلس» دولت های استثمارگر را بطور کلی «سازمان طبقه دارا، برای حمایت خود از طبقه ندار» و دولت های اشرافی را «عامل درباریان برای تضییق روستائیان وابسته به ارباب» نامیده است. (ناصر خسرو و اسماعیلیان – برتلس – ص 54)
خلافت عباسی، دولتی بود متمرکز و حربه ای برنده در دست اشراف صاحب زمین که روز بروز نیرو می گرفت و لبه تیز آن متوجه روستائیان بود.
در این هنگام مذهب رسمی اسلام و خلفا (سنی) نماینده منافع اشراف و فئودال ها بود و هرگونه مخالفت و اعتراضی نسبت به نظام موجود، در لفافه «ارتداد مذهبی» و در کسوت نهضت های خرمدینان – مقنع ئیان – خوارج – شیعیان – قرمطیان و غیره بروز میکرد.
«ف.انگلس» بخوبی خاطر نشان کرده است که شکل مبارزات تاریخی را در اکثر موارد، شعور سیاسی و عقیدتی (ایدئولوژیک) یک جمعیت و بخصوص اندیشه های مذهبی و تکامل آنها در سیستم عقاید دینی، تعیین می کند. (جنگ های دهقانی در آلمان – ف.انگلس – ص 29 (و نیز) لودویک فویرباخ و پایان فلسفه کلاسیک آلمان – ص 50)
یکی از مهمترین مسائل دینی و سیاسی – در طول حکومت های نخستین اسلامی مسئله «امامت» بود.
در نخستین روز مرگ «حضرت محمد»، اختلافات و کشمکش های شدیدی بین اصحاب و و پیروان او بوجود آمد.
پس از کشمکش ها و مبارزه هایی که برای کسب قدرت سیاسی و دینی بین ابوبکر و عمر و عثمان – از یکطرف – و بین «علی» و پیروان او – از طرف دیگر – روی داد، مسلمانان عملا به چندین دسته متخاصم تقسیم گردیدند که خوارج، سنی ها و شیعیان از مشخص ترین و مهمترین فرقه های متخاصم بودند.
«فرقه خوارج» – جمهوریخواه بودند و بر این اساس عقیده داشتند که خلیفه باید با رعایت دموکراسی، از بین شایسته ترین افراد مسلمان انتخاب شود.
«فرقه شیعیان» – بر خلاف خوارج، مظهر تمایلات سلطنت طلبانه بودند و «امامت» (یعنی خلافت) را از حقوق مسلم خاندان پیغمبر میدانستند.
اختلاف بر سر «امامت» و تعیین خلیفه، در طول قرن های خلافت اسلامی، همواره باعث جنگ های شدید و خونینی گردید، بطوریکه بگفته مورخین: در تمام دوران های اسلامی، درباره هیچ قاعده دینی بقدر «امامت»، (یعنی خلافت) خون ریزی نشده است. (ملل و نحل-12 (ونیز) خاندان نوبختی-ص53).
بعد از اینکه «ابومسلم» از ایجاد یک عدالت اجتماعی – بوسیله عباسیان – ناامید شد، برای استقرار خلافت خاندان «علی» و تحقق بخشیدن به آرزوی شیعیان، بوسیله «ابوسلمه خلال» (وزیر سفاح) باامام «جعفر صادق» تماس گرفت. «ابوسلمه» که شخصی ایرانی و میهن پرست بود، طی نامه ها و پیامهایی «امام» را به خلافت دعوت کرد و تصریح نمود که او (ابوسلمه) و «ابومسلم» و تمام یاران و سپاهیان شان طرفدار و پشتیبان خلافت امام هستند.
اما، «امام جعفر صادق» نامه ها و پیامهای «ابوسلمه» را آتش زد و از قبول مسئولیت خلافت، «پرهیز» کرد و خاندان خود توصیه نمود تا از شرکت در فعالیت های سیاسی، خود داری کنند.
«ابن طقطقی» در این باره مینویسد: «… فرستاده «ابوسلمه» نزد «جعفر بن محمد» آمد و نامه «ابوسلمه» را بدو داد، «جعفر بن محمد» گفت: مرا با «ابوسلمه» که شیعه و پیرو دیگران است چکار؟ (منظور از شیعه و پیرو دیگران… شیعه عباسی است که معتقد به امامت «محمد بن علی بن عبدالله بن عباس، از نواده های عباس بن عبدالمطلب عموی پیغمبر» بودند است.) نامه را بخوان!… «امام جعفر صادق» به خادم خود فرمود چراغ را نزدیک وی آورد، چون خادم چراغ را پیش وی آورد «جعفر بن محمد» نامه را در آتش چراغ نهاد و آن را سوزانید… فرستاده «ابوسلمه» پرسید: جواب آنرا نمیدهی؟ «جعفر بن محمد گفت جوابش همین بود که دادم. (تاریخ فخری-ص 208)»
بدین ترتیب پس از مدتی نقشه «ابوسلمه» و «ابومسلم» آشکار شد و این مسئله شکاف اختلاف بین خلیفه عباسی و ابومسلم را عمیقتر ساخت.
«ابوسلمه» بزودی- بوسیله دژخیمان خلیفه بقتل میرسد و کشتن «ابومسلم» نیز در دستور روز حکومت عباسی- قرار میگیرد.
پس از کشته شدن «ابوسلمه» ابومسلم نیز در خصوص خلافت به «حضرت صادق» مراجعه کرد. حضرت در جواب او گفت «تو نه از یاران منی- و نه زمان زمان منست» ابومسلم ناامید شدو… (تاریخ شیعه و فرقه های اسلام- دکتر محمد جواد مشکور ص 80)
«گردیزی» مینویسد: «چون «ابومسلم» این کارها بکرد، «منصور» را از آنهمه خوش نیامد و بخویشتن بترسید. پس روزی «ابومسلم» را پیش خواند و بسیار گفت، و اندر خشم شد بر وی، و بفرمود تا «ابومسلم» را همانجا، پیش او بکشتند (زین الاخبار- ص 64).»
قتل فجیع «ابومسلم»- که توده های ایرانی به او بعنوان یک «منجی» امید بسته بودند-تاثیر عمیقی در نواحی خراسان و سیستان و ماوراء النهر داشت و خشم خلق ها را نسبت به خلافت عباسی، تشدید نمود. یکی از اثرات مهم قتل «ابومسلم» بر جنبشهای مردم، این بود که اکثر این نهضت ها، با تلفیق بعضی عقاید شیعه و زرتشتی (اعتقاد به حلول شخصیت ابومسلم در دیگران) و عقاید مزدک (اشتراک اموال و عدالت اجتماعی) به نوعی «وحدت» در مبارزه با خلافت عباسی، دست یافتند. «انگلس» مینویسد:
(اگر مبارزات طبقاتی توده ها پرچمهای مذهبی با خود حمل میکردند و اگر منافع، نیازها و خواست های هر یک از طبقات زیر سرپوش مذهبی خود را پنهان میساخت، این در حقیقت امر تغییری نمیدهد و به سادگی از مناسبات آن زمان قابل درک است)
در تمام این قیام ها، اعتقاد به ظهور یک منجی-گاهی در کسوت یک پیغمبر و زمانی در هیئت یک خدا، پرچم عقیدتی توده ها و روستاییان رنجبر، در مبارزه با ظلم و ستم فئودالها و استبداد خلفای عباسی بود. باید یاد آور شد که تشکل ناکافی و پراکندگی شورشیان (که از خصلت ویژه کار دهقانی و از شرایط جغرافیائی گسترده ایران ناشی میشد) و نیز فقدان رهبری کار آزموده و عدم آگاهی روستائیان. غالباً موجب شکست این نهضت ها گردید.
شکل مذهبی جنبشهای مزبور، جهت ضد فئودالی مبارزه توده ها را سست کرد و آنها را از اقدام فعالانه تر بر علیه نظام فئودالی، محروم ساخت. با اینحال، بعضی از این جنبش ها (مانند قیام مقنع) نخستین عقاید الحادی و «انسان خدائی» را در خود داشتند که یکی از علل تداوم و پایانی بیشتر این نهضت ها، از سایر قیامهای توده ای این دوران بود.
حلاج، علی میرفطروس، چاپ پانزدهم، نشر البرز برگهای 46 تا 58

درگیر و دار این مشاجرات،که در زمینه عقاید و آرا دینی، بین صاحب نظران در گرفته بود،مساله دیگری نیز در بین مسلمانان، مطرح بود: آیا عربان، که ایران و دیگر کشورهای جهانرا باسلام درآوردهاند، و بر بسیاری از اقوام جهان پیروزی یافتهاند، بر دیگر اقوام جهان برتری دارند؟ البته عربان خود در این باب شک نداشتند. گذشته روزگار خویش را آکنده از فخر شرف و آزادی و بزرگواری میدیدند. بدلاوری و جوانمردی و مهمان نوازی و سخنوری خویش بسی مینازیدند. از بابت سعی و مجاهدتی نیز که در کار نشر اسلام کرده بودند خوبشتن را بر دیگر مسلمانان صاحب حقی میشمردند. بدان سبب نیز که پیغامبر از عرب برخاسته بود، و قرآن هم بزبان عرب بود گمان میکردند، عرب را بر همه اقوام جهان برتری است. و در ایران، به روزگار امویان چندان این برتری را که مدعی بودند به رخها کشیدند که مایه رنج و ملالت گشت. از این رو اندک اندک، این اندیشه در خاطر مسلمانان پدید آمد که این دعوی عربان، و این رفتار تحقیرآمیز که نسبت بدیگر مسلمانان غیر عرب دارند، با آیین قرآن سازگار نیست. مگر نه در قرآن برادری و برابری همه مسلمانان بصراحت ذکر شده بود؟ قرآن، بصراحت میگفت که «ای مردم، ما همه شما را از مردی و زنی آفریدیم و شعبه ها و قبیلهها کردیم تا یکدیگر را (بدان) بشناسید.» (سوره الحجرات :۱۳) و تاکید میکرد که «گرامیتر شما در نزد خداوند آنکس است که پرهیزگارتر باشد» و پیغمبر نیز گفته بود : «عربی را بر عجمی هیچ برتری نیست الا بپرهیزگاری». درینصورت، آن دعویها و خودستاییها که عربان میکردند ناروا بود و اساس درست نداشت. از این رو بسی از مسلمانان طاقت آن خواریها نیاوردند و آن دعویها را آشکارا رد و انکار کردند. مردم از یک گوهرند و در نژاد و تبار هیچ بر یکدیگر امتیاز ندارند، مزیتی اگر هست، بین امتها و قبیله ها نیست بین افرادست و آن نیز جز از حیث تقوا و پرهیزگاری نتواند بود. نیک و بد و پست و بلند، در بین هر قوم و طایفه هست اما در بین هر قوم و طایفه نیک، نیک است و بد، بدست. آنکس را که خود پست و فرومایه است از انتساب به بزرگان قوم خویش فخر و شرف نمی افزاید و انکس که نیز خود بلند همت و والاگهرست از انتساب به فرومایگان قبیله خویش قد و شرف نمیکاهد. وقتی اهل عراق همه خود را بکسری و قباد منسوب میکردند شاعری از این شعوبیان بطنز می پرسید پس نبطیها کجا رفته اند؟
کسانی که برتری اعراب را رد می کردند اهل تسویه بودند، و چنین دعویها را به زیان مسلمانی میشمردند. اما اعراب، خاصه جاهلان و خودستایان آنها، که گفتار این اهل تسویه را نمی پذیرفتند دچار سرزنشهای سختتر شدند. کسانی که ، بنام شعوبی اختصاص یافتند، سخنان اهل تسویه را دستآویز گرفتند و اندک اندک بتحقیر و سرزنش عربان پرداختند. گفتند و حجت آوردند،که عرب را نه همان هیچ مزیت بر دیگر اقوام نیست بلکه خود از هر مزیتی عاری است. هرگز نه دولتی داشته است نه قدرتی نه صنعت و هنری به جهان هدیه کرده است نه دانش و حکمتی. جز غارتگری و مردم کشی هنری نداشته است و از فقر و بدبختی اولاد خود را میکشته است. اما قرآن و آیین اسلام، که عرب بدانها مینازد و بر دیگر مسلمانان فخر میفروشد، خود هیچ اختصاص به عرب ندارد. و آنگاه، قرآن و آیین مسلمانی خود ازین دعویها ناروا و تعصب آمیز بیزارند و آنرا زشت و ناروا شمردند.
نام شعوبی،که بر این فرقه مخالف عرب، و هم بر کسانی که اهل تسویه بودند اطلاق شده است، از آن روست که این دو فرقه معتقد بوده اند که قبایل عرب را، با شعوب غیر عرب هیچ تفاوت نیست و آن دعویها که عرب در برتری خویش دارند بی جا و نارواست(برای اطلاعات بیشتر در باب شعوبیه ر.ک: ضحیالاسلام.تالیف مرحوم احمد امین که بوسیله آقای عباس خلیلی به نام پرتو اسلام بفارسی ترجمه شده است. نیز بسلسله مقالات آقای جلال همایی در مجله مهر سال دوم که عمده مطالب آن نقل از همین کتاب ضحیالاسلام است مراجعه شود.همچنین ر.ک: دائرةالمعارف اسلام ج ۴ ص ۴۱۰ و همچنین مراجعه شود به تحقیقات گلدزیهر در این باره در کتاب : Muhammendanische Studien 1 ) مشاجره بین اعراب با این شعوبیها اندک اندک سخت بالا گرفت و چندانکه ازهر فرقه سخنوران برخاستند و یکدیگر را هجوها و سرزنشها کردند. و مخالفان عرب، خاصه مجوس و زنداقه، بازار این هنگامه را گرمتر کردند، و در هجو و قدح عرب، بیش از آنچه حق وسزا بود،افراط پیشه گرفتند و کار را بجایی رسانیدند که اندک اندک نه همان قوم عرب، بلکه هرچیز دیگر را از زبان و آیین و اعتقاد که منسوب بعرب بود، تحقیر کردند و مخالفت با دعویهای عرب را بهانه کردند تا با دعویهای قرآن و اسلام نیز مخالفت کنند و درین مشاجره از حد اعتدال بکلی خارج شوند .
این شعوبیها تنها در ایران نبودند در سایر بلاد مسلمانی هم هرجا که مردم از خودستاییهای عربان بستوه بودند; شعوبیها نیز پدید میآمدند و با اعراب مشاجره میکردند. اما در ایران، از هر دستی مردم در بین این فرقه بودند، که همه در قدح و طمن بر عرب همداستان بودند.با اینهمه بیشتر این شعوبیان در ایران از آنکسانی بودند که از اعراب خواری و بیداد دیده بودند.
میتوان گفت کشاورزان و روستاییان،خاصه در نقاط دور افتاده ایران بیش از دیگران دستخوش جور و بیداد تازیان بودند. مالکان و اقطاعداران از یکسو بر آنان ستم میکردند، باجگیران و کارگزاران از سوی دیگر مال و خواسته آنها را بغارت میبردند. از اینجهت بود که آنها، بیش از سایر طبقات با عقاید و افکار شعوبی آشنا شدند . نوشتهاند که «در میان شعوبیان، آنها که بیشتر بدخواه عربانند و بیشتر بآنان کینه میورزند اوباش نبطی و برزگران و روستاییان ایرانی میباشند لیکن بزرگان و اشراف ایرانی که دارای مقام ارجمندند دین را شناخته اند و شرف را عبارت از نسبت خود میدانند» (ابن قتیبه،کتاب العرب. ر.ک: رسائل البلغاء ص ۲۷۰) این گفته ابن قتیبه، با آنکه از رنگ غرض خالی نیست جالب و مهم است. در موقعی که قوم مهاجم بر کشوری استیلا میجویند اشراف و بزرگان آن کشور همیشه زودتر از سایر طبقات با مهاجمان و دشمنان دوستی میابند. جاه و حشمت پر بهایی که دارند غالبا آنانرا وامیدارد که بر حفظ آبرو و اعتبار خویش با دشمنان فاتح و قاهر خویش بیامیزند و تاثیر نفوذ آنهارا بپذیرند از این رو در پس هر فاجعهیی که برای یک مملکت روی داده است، طبقه اشراف زودتر از سایر مردم رسوم و آداب قومی و ملی خویش را از دست داده اند و حتی راه و رسم بیگانه را به منزله یک «جاه و اعتبار» تازه، پذیرفته اند.
در ایران نیز، دهقانان و بزرگ زادگان اندک اندک توانستند جای خود را در حکومت عربی باز یابند، از این رو جز در مواردی که کسب و جاه و نام را در نظر داشتند، در نهضتهای ضد عرب کمتر شرکت میجستند. اما روستاییان و کشاورزان که دستخوش ظلم تحقیر فاتحان بودند و نمیتوانستند با آنها همراه همداستان باشند همواره برای مقاومت در برابر زورگویان و ستیزهجویان عرب بهانه میجستند. بدین سبب بود، که مبادی و اقوال شعوبیان نزد روستاییان و کشاورزان ستم رسیده نفوذ و رواج بسیار یافت. داستان شعوبیان در تاریخ، جالب و خواندنی است. عقیده آنها در کوچک شماری اعراب از حس نفرت و انتقام سرچشمه میگرفت. آنها نه همان اعراب را بر عجم برتری نمینهادند بلکه آنانرا از همه اقوام جهان پستتر و فرومایهتر میدانستند این ندا در دوران حکومت اموی که اعراب قدرت و سیادت تمام داشتند ضعیف و نارسا بود، لیکن در دوره عباسیان اندک اندک شدت و نیرو گرفت. در زمان هشام بن عبدالملک وقتی اسماعیل بن یسار به نژاد ایرانی خویش افتخار کرد به سختی مجازات دید. گویند وی در حضور این خلیفه اموی شعری خواند و در طی آن عظمت نژاد و تبار ایرانیان را ستود و گفت «کیست که مانند خسرو و شاپور و هرمزان در خور فخر و تعظیم باشد؟ » وقتی هشام اشعار وی بشنید، برآشفت و پرخاش آغاز کرد که «بر من فخر میفروشی و در برابر من خویشتن و قوم خویشتن را میستایی !» پس بفرمود تا او را بزدند و در برکهیی افکنند. (برای تفصیل این داستان رجوع شود به : اغانی ج ۴ ص ۱۲۵ و این حکایت از آنجا در ضحیالاسلام هم نقل شده است،رک. ج ۱ ص ۲۹-۳۰ که شعر اسماعیل یسار در آنجا ذکر شده است و در طی آن ابیات آمده است :
من مثل کسری و سابور الجنود معا والهرمزان لفخر او لتعظیم
در دوره اموی آراء و سخنان شعوبیان ،با چنین شدتی طرد میشد اما در روزگار عباسیان ، کسانی ماند بشار بن برد آشکارا عرب را مینکوهیدند و ایرانیان را میستودند. بعضی از آنها حتی آشکارا خلفا را، که بنی هاشم بودند طرد میکردند و میگفتند بیایید و پیش از آن که پشیمان شوید خویشتن را خلع کنید. پس بسرزمین خویش در حجاز باز گردید و بخوردن سوسمار و چرانیدن گوسپند بپردازید…(اشاره است بمتوکلی که میگوید:
فقل لبنی هاشم اجمعین—- هلموا الی الخلع قبل الندم
فعدوا الی ارضکم بالحجاز—- لاکل الضباب و رعی الغنم
(رک: ضحیالاسلام ج ۱ ص ۶۵)
باآنکه،آثار شعوبیه را تعصب دوست داران عرب، یکسره عرضه نابودی و تباهی کرده است و لیکن،از آنچه در مطاوی کتب مخالفان آنها نقل شده است بخوبی میتوان حقیقت دعاوی و مایه سخنان شعوبیان را دریافت. نفرت از عرب، اندک اندک چنانکه جاحظ گفت بنفرت از هرآنچه به عرب تعلق داشت منتهی گشت (الحیوان ج ۷ ص ۶۸) و شعوبیان رفته رفته سخن اهل تسویه را بهانهیی جهت ترویج و اشاعه ثنویت و زندقه کردند.
در دوره مامون و معتصم توسعه نفوذ و قدرت ایرانیان و ترکان، عربان را یکسره ضعیف و زبون کرده بود. داستان برتری نژادی عرب دیگر افسانه ای بیش نبود . خلفا خود از جانب مادر عرب بودند. وزراء بیشتر از میان ایرانیان انتخاب میشدند . سرداران سپهسالاران خلیفه بیشتر ترک و ایرانی بودند. از این رو نشر سخنان شعوبیه دیگر با مانع برخورد نمیکرد و بدینگونه درگیر و دار مشاجرات و مجادلات مذهبی و کلامی که در آن روزگاران در بین فرقه های مسلمانان و دیگر مذاهب در گرفته بود سخنان شعوبیه نیز چون مذهب و آیین تازهیی روی نمود و مخالفان و هواخواهانی یافت. در هر حال، از روزگار مامون اندک اندک شعوبیان در درگاه خلافت قدری و شانی یافتند. چنانکه، در بیت الحکمه مامون،برخی از آنها مقام و منصبی داشتند.
دو قرن سکوت، عبدالحسین زرین کوب، چاپ دوم، برگهای 267 تا 272

آنگاه خالد از مصیخ برفت و از حوران ورنق وحماه گذشت که اکنون از آن بنی جناده بن زهیر از کلب است، و هم از زمیل گذشت که همان بشر است و ثنی نزدیک آن است و هر دو در مشرق رصافه است و از ثنی آغاز کرد و با یاران خویش فراهم آمدند و شبنگاه به طرف آن حمله بردند و شمشیر در جمع نهادند و کسی از آن قوم جان سالم بدر نبرد و نو سالان را اسیر گرفتند و خمس خدرا را همراه نعمان را ابو عوف شیبانی پیش ابوبکر فرستاد و اموال غارتی و اسیران را تقسیم کردند و علی بن ابی طالب علیه السلام دختر ربیعه بن بحیر تغلبی را خرید و به خانه برد و عمر و رقیه را از او در آورد.

تاریخ طبری ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، جلد چهارم ، چاپ دهم – ۱۳۷۵، ناشر اساطیر. صفحه ۱۵۲۱

گوید: صبحگاهان خاقان بیامد و چون مقابل آنها رسید راه بخارا گرفت و چنان وانمود كرد كه آهنگ آنجارا دارد و سپاهیان خویش را از پشت تپه ای
كه در میانه ی فاصله بود سرازیر كرد و فرود آمد كه آماده شدند، امّا مسلمانان از حضورشان غافل ماندند و ناگهان روی تپه نمودار شدند كه كوهی از آهن بود از مردم فرغانه و طاربند و افشینه و نسف و گروههایی از مردم بخارا. گوید: جمع مسلمین سخت متحیر شدند.
تاریخ طبری ( پوشینه ی  نهم )( ترجمه ی ابوالقاسم پاینده) ( چاپ پنجم ١۳۷۵- ناشر- اساطیر) برگ۴١۰۰

گويد: آنگاه از مرو با ديگر عجمانى كه در نواحى نامفتوح مسلمانان بودند نامه نوشت كه مطيع وى شدند و مردم فارس و هرمزان را برانگيخت كه پيمان شكستند و مردم كوهستان و فيرزان را برانگيخت كه پيمان شكستند و اين سبب شد كه عمر به مسلمانان اجازه پيشروى داد و مردم بصره و كوفه روان شدند و خونها ريختند.
احنف سوى خراسان رفت و مهرگان‏قذق را بگرفت. آنگاه سوى اصفهان رفت كه مردم كوفه‏جى را در محاصره داشتند، آنگاه از راه دو طبس وارد خراسان شد و هرات را به جنگ گشود و صحار بن فلان عبدى را آنجا گماشت. آنگاه سوى مرو شاهجان رفت و مرف بن عبد الله شخير را سوى نيشابور فرستاد كه آنجا جنگ شد و نيز حارث بن حسان را سوى سرخس فرستاد.
تاريخ طبرى ، محمد بن جرير طبرى (م 310)، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، 1375ش.ج‏5،ص:1998

زهير بن هنيد گويد: ابن خازم سوى هرات رفت كه جمعى انبوه از مردم بكر بن وائل آنجا بودند و خندقى زده بودند و پيمان كرده بودند كه اگر بر خراسان تسلط يافتند مضريان را بيرون كنند.
گويد: ابن خازم مقابل آنها فرود آمد، هلال ضبى يكى از مردم بنى ذهل بنى اوس بدو گفت: «با برادرانت و فرزندان پدرت جنگ مى‏كنى! به خدا اگر بر آنها ظفر يافتى زندگى پس از آنها خوش نباشد. در مرو روذ از آنها كشته‏اى، چه شود اگر رضايتشان را حاصل كنى و اين كار را به اصلاح برى.» گفت: «اگر همه خراسان را به آنها واگذارم راضى نشوند و اگر توانند كه شما را از دنيا برون كنند دريغ نكنند.»
تاريخ طبرى ، محمد بن جرير طبرى (م 310)، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، 1375ش.ج‏7،ص:3175

استخر به موجب عهدنامه ای که در 648 م (28 هـ) با ابوموسی اشعری منعقد نمود سر به فرمان تازیان نهاد، ولی سال بعد ساکنان آن شهر شورش کرده افراد پادگان عرب را به قتل رسانیدند. اعراب بی درنگ استخر را محاصره کرده تسخیر نمودند و ویران ساختند و قریب 40 هزار تن از مردم را به هلاکت رسانده، زنان و کودکان را به بردگی بردند 649 م (29 هـ). پیشوایان عرب به هنگام تسخیر پارس اراضی بسیاری را به تصرف خویش درآورده غصب کردند.
اسلام در ایران – پطروشفسکی – انتشارات پیام – تهران – برگ 42

در فتح «استخر» (28 هـ – 648 م) مردم شهر، قتل عام شدند و به قول «طبری»: اعراب مسلمان «کشتاری بزرگ کردند»، با اینحال مردم از پذیرفتن اسلام خودداری کردند بلکه با حفظ آئین خود، به پرداخت «جزیه» (مالیات سرانه) گردن نهادند» (تاریخ طبری – پوشینه ی 5 – برگ 2009)
ملاحظاتی در تاریخ ایران – اسلام و «اسلام راستین» چاپ اول 1988 – آلمان (علی میرفطروس) برگ 69

گوید: عثمان بن ابی العاص آهنگ استخر کرد و چندانکه خدا خواست بکشتند و چندانکه خواستند غنیمت گرفتند و کسان به غزا رفتند. پس از آن عثمان مردم را به جزیه دادن و زمی شدن خواند و کس فرستاد و هربذ و همه فراریان یا گوشه گرفتگان پذیرفتند و تعهد جزیه کردند.
تاریخ طبری (پوشینه ی پنجم) (بازگردان ابوالقاسم پاینده) (چاپ پنجم 1375 – ناشر – اساطیر) برگ 2008

پس از فتح «استخر» در سال (28-30 هجری) مردم انجا سر به شورش برداشتند و حاکم عرب شهر را کشتند… اعراب مسلمان مجبور شدند تا برای بار دوم استخر را محاصره و تصرف نمایند. مقاومت و پایداری مردم شهر آنچنان بود که فاتح استخر (عبدالله بن عاص) را سخت هراسان و خشمگین ساخت بطوریکه:
«سوگند خورد که چنان بکشد از مردم «اصطخر» که خون براند… پس به «اسطخر» آمد و (آنجا را) به جنگ بستد… و خون همگان مباح گردانید و چندانکه کشتند؛ خون نمی رفت، تا آب گرم به خون ریختند، پس برفت… و عده کشتگان – که نام بردار بودند – چهل هزار کشته بود بیرون از مجهولان… (فارسنامه – ابن بلخی – برگ 135 و نیز نگاه کنید به کامل – ابن اثیر – پوشینه ی 3 – برگ 163 + تاریخ طبری – پوشینه ی 5 – برگ 2009).
ملاحظاتی در تاریخ ایران – اسلام و «اسلام راستین» چاپ اول 1988 – آلمان (علی میرفطروس) برگ 72

در این زمان مردم «استخر» – بار دیگر – قیام کردند و حضرت علی «زیاد بن ابیه» (عامل فارس) را سرکوبی آنان فرستاد. (تاریخ طبری – پوشینه ی 7 – برگ 2722)
ملاحظاتی در تاریخ ایران – اسلام و «اسلام راستین» چاپ اول 1988 – آلمان (علی میرفطروس) برگ 78

مسلمه بن محارب گوید: بسریکی از پسران زیاد را بگرفت و به زندان کرد، در آن هنگام زیاد در فارس بود که علی علیه السلام وی را سوی کردان باغی آنجا فرستاده بود که بر آنها ظفر یافته بود و در استخر اقامت گرفته بود.
تاریخ طبری (پوشینه ی هفتم) (بازگردان ابوالقاسم پاینده) (چاپ پنجم 1375 – ناشر – اساطیر) برگ 2722

مردم «استخر» نیز در زمان حضرت علی – بار دیگر – سر به شورش برداشتند و این بار «عبدالله بن عباس» – بفرمان علی – شورش مردم استخر را سرکوب کرد. (فارسنامه – ابن بلخی برگ 136).
ملاحظاتی در تاریخ ایران – اسلام و «اسلام راستین» چاپ اول 1988 – آلمان (علی میرفطروس) برگ 79

و بعد از آن عثمن بن عفان، عبدالله عامر بن کریز را ئالی گردانید، پس ابوموسی اشعری به پارس آمد و قصد اصطخر کرد، در سال بیست و هشتم از هجرت و در آن وقت، ماهک در اصطخر بود و در میان ایشان صلح پیوست و عبدالله بن عامر، از آنجا به اعمال جور رفت و شهر جور را حصار می داد، در میانه، خبر رسید کی مردم اصطخر عهد بشکستند و عامل او را بکشتند و چندان توقف نمود کی جور را بستند در سال سی ام از هجرت، و سوگند خورد، کی: چندان بکشد از مردم اصطخر که خون براند. به اصطخر آمد و به جنگ بستد. پس حصار در آن و خون همگان مباح گردانید و چندانک می کشتند، خون نمی رفت تا آب گرم بر خون می ریختند، پس برفت عدد کشتگان کی نام بردار بودند ، چهل هزار کشته بود، بیرون از مجهولان و اول خللی و خرابی کی در اصطخر راه بافت، آن بود و این فتح در سال سی و و دوام بود از هجرت.
فارس نامه ابن بلخی – ناشر بنیاد فارس شناسی – چاپ 1374 – برگ 276-277

پس حادثه امیرالموءمنین عثمان، افتاد و نوبت به خلافت امیرالمومنین علی [f 117] علیه الصلواه و السلام – آمد، ولایت عراق و پارس جمله به عبدالله بن عباس – رضی الله عنهما – سپرد و در آن فور، مردم اصطخر، دیگر باره، سر برآوردند و غدر کردند، عبدالله بن عباس لشکر آنجا کشید و اصطخر به قهر بگشاد و خلایقی بی اندازه بکشت و چون این آوازه به دیگر شهرهاء پارس افتاد هیچ کس، سر بر نیارست آوردند، جمله صافی و مستخلص ماند. و هر روز اسلام ایشان زیادت می شد، تا همگان، بر گذشت روزگار، مسلمان شدند.
فارس نامه ابن بلخی – ناشر بنیاد فارس شناسی – چاپ 1374 – برگ 276-277

عاصم بن عمر عامل کرمان بود که آنجا درگذشت، فارس بشورید و بر ضد عبدالله بن عمرو قیام کرد و مردم در استخر بر ضد او فراهم شدند و عبدالله کشته شد و سپاه او هزیمت شد و خبر به عبدالله بن عامر رسید که مردم بصره را به حرکت دعوت کرد و مردم با وی روان شدند، مقدمه وی با عثمان بن ابی العاص بود. در استخر با ان جمع تلاقی شد و بسیار کس از آنها بکشت که هنوز از آن به ذلت درند.
تاریخ طبری (پوشینه ی هفتم) (بازگردان ابوالقاسم پاینده) (چاپ پنجم 1375 – ناشر – اساطیر) برگ 2111

گويد: آنگاه از مرو با ديگر عجمانى كه در نواحى نامفتوح مسلمانان بودند نامه نوشت كه مطيع وى شدند و مردم فارس و هرمزان را برانگيخت كه پيمان شكستند و مردم كوهستان و فيرزان را برانگيخت كه پيمان شكستند و اين سبب شد كه عمر به مسلمانان اجازه پيشروى داد و مردم بصره و كوفه روان شدند و خونها ريختند.
احنف سوى خراسان رفت و مهرگان‏قذق را بگرفت. آنگاه سوى اصفهان رفت كه مردم كوفه‏جى را در محاصره داشتند، آنگاه از راه دو طبس وارد خراسان شد و هرات را به جنگ گشود و صحار بن فلان عبدى را آنجا گماشت. آنگاه سوى مرو شاهجان رفت و مرف بن عبد الله شخير را سوى نيشابور فرستاد كه آنجا جنگ شد و نيز حارث بن حسان را سوى سرخس فرستاد.
تاريخ طبرى ، محمد بن جرير طبرى (م 310)، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، 1375ش.ج‏5،ص:1998

خبر کشتار و قتل و غارت اعراب، مردم شهر حیره را سخت خشمگین و غضب آلود ساخت. آنان پیمانی را که برای پرداخت جزیه با خالد بسته بودند زیر پا گذاشته تحت فرماندهی یکی از اشراف ایرانی به اسم آزاد که مرزبانی حیره را به عهده داشت، آمادهٔ نبرد گشته، در خارج شهر با مسلمانان روبرو شدند.
خالد با آگاهی از فرار آزاد به خورنق نزدیکی حیره عزیمت کرده، آن شهر را در محاصره گرفت و به مردم شهر پیام فرستد که تنها یک شب مهلت دارند تا دربارهٔ پذیرش اسلام تصمیم بگیرند و اضافه کرد که در غیر این صورت مسلمانان شهر را به جبر تصرف و اهالی آن را قتل عام خواهند کرد، مردم شهر پیشنهاد خالد را نپزیرفتند و آماده نبرد شدند، محاصره شهر چند روز به طول انجامید و در این مدت سکنان آن سخت ایستادگی کردند، اما در نهایت مسلمانان رخنه‏ای در دیوار شهر ایجاد کردند و گروه انبوهی را از دم تیغ گذرانیدند.
تاریخ ۱۰ هزار ساله ایران (جلد دوم) تالیف: عبدالعظیم رضایی- چاپ دهم ۱۳۷۸ صفحه ۱۲۴

مسلمآ بعضی قبايل مناطق عرب‌نشين امپراطوری ساسانی –در مجاورت قلمرو اسلامی– پس از حملهء اعراب مسلمان، اسلام را پذيرفتند (چيزی که محققان اسلامی –به‌تکرار– آنرا «استقبال ايرانيان از اعراب و اسلام» قلمداد کرده اند). با اينحال، بايد دانست که بيشتر نواحی عرب‌نشين ايران (مانند حيره، انبار، فرات، نواحی سواد و…) پس از جنگ با اعراب مسلمان، از پذيرفتن اسلام خودداری کردند و تنها به پرداخت جزيه گردن گذاشتند. اين امر آنچنان عجيب بود که خشم سرداران و فاتحان عرب را برانگيخته بود.

نگاه کنيد به: تاريخ طبری، ج4، صص 1480 و 1482 و 1497 و 1498 و 1501 و 1508 و 1512 و 1513 و…
ملاحظاتى در تاريخ ايران، دکتر علی میرفطروس، علل تاريخى عقب ماندگى هاى جامعه ايران، چاپ اول: ١٩٨٨ ، آلمان، چاپ چهارم: ٢٠٠١ ، فرانسه، فصل دوم.

سراقه این را برای عمر بن خطاب نوشت که اجازه داد و نیکو شمرد. از همه نقاط آن عرصه کوهستانی محل مسکونی نیست که ارمنی در آن نباشد مگر ازفار که در اطراف آن سکونت دارند. جنگ و هجوم، مردم مقیم را نابود کرد و آنها که اهل کوهستان بودند سوی کوهها رفتند و از سکونت زمین خود باز ماندند و در آنجا جز سپاهیان و کسانی که کمک آنها بودند یا آذوقه می آوردند کس مقیم نبود.
تاریخ طبری (پوشینه ی پنجم) (بازگردان ابوالقاسم پاینده) (چاپ پنجم 1375 – ناشر – اساطیر) برگ 1983

مثنی اجازه داد و آنها حمله بردند تا به ساباط رسیدند، مردم ساباط حصاری شدند و مهاجمان دهكده های اطراف را تاراج كردند،
حصاریان از قلعه تیر اندازی كردند.
تاریخ طبری ( پوشینه ی نهم) ( بازگردان ابوالقاسم پاینده) ( چاپ پنجم 1375 – ناشر – اساطیر) برگ 1620

مردم گيلان و طبرستان و ديلمستان حدود 250 سال در برابر سپاهيان اسلام پايداری کردند. در زمان عثمان، برای فتح طبرستان تلاش بسيار گرديد و سعيدبن عاص بدستور عثمان بسوی طبرستان روانه شد… در اين هجوم، امام حسن و امام حسين (فرزندان حضرت علی) نيز با سعيد بن عاص همراه بودند، اما اعراب هيچگاه نتوانستند حاکميت خود را بر نواحی گيلان و طبرستان برقرار نمايند، بطوريکه اعراب اين نواحی را «ثَغَر» میخواندند و «ثَغَر» در نزد مسلمانان عرب، مرزی بود که شهرهای آنان را از ولايات «اهل کُفر» جدا میساخت. در ضربالمثلهای عرب نيز از مردم گيل و ديلم بعنوان «دشمنان اسلام» ياد شده است.( نگاه کنيد به: مختصر البُلدان، ابن فقيه، ص 152؛ فتوح البلدان، ص 183؛ تاريخ طبری، ج5، ص 2116؛ اسلامشناسی، علی ميرفطروس، صص 92–94.)
ملاحظاتی در تاریخ ایران، اسلام و اسلام راستین.علی میرفطروس. آلمان. چاپ اول-1998. ص:74.

پس از مرگ یزدگرد در سال 651 میلادی (31 هجری) استقلال ایران عملا پایان یافت، ولی مردم آزادیخواه ایران یکباره تسلیم نشدند و همینکه به دورویی و طمع ورزی و کذب مواعید اعراب پی بردند، تصمیم به مقاومت گرفتند. مردم آزادی دوست طبرستان، دیلم و گیلان در مقابل فاتحان عرب لجوجانه پایداری کردند و حتی نواحی کوهستانی این خطه هیچگاه به دست اعراب نیفتاد.
تاریخ اجتماعی ایران. مرتضی راوندی. تهران. انتشارات امیرکبیر. چاپ2. جلد2 . ص:113.

مقارن پایان دولت اموی که خراسان، برای رهایی از یوق اسارت عربان به یاری ابومسلم برخاسته بود بهافرید پدید آمد. درباره او و آرا و عقایدی که تعلیم میکرد از مطالعه تاریخها چندان اطلاعی نمیتوان بدست آورد.
نوشتهاند که او پسر ماه فروردین و از اهل زوزن بود. در آغاز کار چندی ناپدید شد. به چین رفت و هفت سال در آنجا ماند. چون از آنجا بازآمد از طرفههای آنجا جامهای سبز رنگ با خود آورد که چون پیچیده شدی از نرمی و نازکی در دست جای گرفتی. بهافرید چون از چین بازگشت در قریه سیراوند از روستای خواف نیشابور مسکن گرفت و دین تازه آورد. در آنجا هر شب بر بالای برآمدی و چون روز شدی از آن فرود آمدی مگر مردی کشتکار که در مزرعه خویش کار میکرد او را بدید. بهافرید برزگر را به آیین تازه خویش خواند. و گفت که من تاکنون در آسمان بودهام و بهشت و دوزخ بر من عرضه کردهاند. خداوند بر من وحی فرستاد. و این جامه سبز در پوشانید و همین ساعت به زمین فرستاد. مرد، بدین او درآمد و گروهی بسیار پیرو او شدند (آثارالباقیه، برگ 210، چاپ لیپزیک).
این روایتی که ابوریحان درباره آغاز کار او بیان میکند البته از ابهام و افسانه خالی نیست. با اینهمه بیش از این درباره و چیزی از نوشتههای قدما نمیتوان بدست آورد. درباره عقاید و آرا او نیز اختلاف کردهاند. برخی نوشتهاند که اسلام بر او عرضه کردند و پذیرفت لیکن چون کاهنی پیشه گرفته بود اسلام او پذیرفته نیامد (الفهرست، برگ 483). اما از گفته ابوریحان چنین بر میآید که بهافرید، در پی آن بوده است که آیین مجوس را اصلاح کند و شاید میخواسته است بین دین زرتشتی و آیین اسلام آشتی و سازشی پدید آورد.
از این رو آیین زرتشت را تصدیق کرد لیکن در بسیاری از احکام با مجوس مخالفت کرد و برای پیروان خود کتابی به فارسی آورد و در آن احکام وشرایع خود را بازنمود. آنچه ابوریحان در باب شرایع و احکام او بیان میکند با آنکه شاید خالی از خلط و اشتباه نباشد جالب است. از نوشته وی برمیآید که بهافرید بدعتی در آیین مجوس پدید آورده است.
شاید علت اینکه نهضت او دیری نپایید نیز همین بود که مسلمانان و مجوسان هر دو از قیام او خشمگین و ناراضی بودند. گویند که چون ابومسلم به نیشابور آمد موبدان و هیربذان بر او گرد آمدند و شکایت آوردند که بهافرید اسلام و مجوسی هر دو را تباه کرده است. ابومسلم عبداللهبن شعبه را به جنگ وی گسیل کرد تا او را در جبال بادغیس بگرفت و نزد وی برد. ابوسلم بفرمود تا او را بکشتند و هر که از قوم او یافتند هلاک کردند (آثارالباقیه، برگ 211).
دو قرن سکوت، عبدالحسین زرین کوب، چاپ دوم، برگهای 117 تا 119

عبدلرحمان با شاه جام گرد نبرد کرد و او را بکشت و بر سرزمین وی تسلط یافت و ۴ هزار اسیر از آنها نزد قنبیه آورد و آنها را بکشت. وقتی عبدلرحمان اسیران را بیا ورد قنبیه بگفت تا تخت وی را برون آورند و تا ۱۰۰۰ کس از اسیران را پیش روی وی بکشتند و تا ۱۰۰۰ کس را در طرف راست وی و تا ۱۰۰۰ کس را در طرف چپ وی و تا ۱۰۰۰ کس را در پشت سر وی. ملهب میگوید: در آن روز شمشیر سران قوم را گرفتند و با آن گردن میزدند. بعضی شمشیرها بود که نمیبرید و زخم نمیزد ، شمشیر مرا گرفتند و به هرچه زدند جدا کرد و بعضی کسان از خندان قنبیه بر من حسد آوردند و به کسی که با شمشیر میزد اشاره شد که آنرا کج کن ، کمی کج کرد که به دندان مقتول خورد و آنرا شکافت.ابو الذیال گوید: آن شمشیر پیش من است. گویند: قنیبه برادر خوارزم شاه و مخالفان وی را بدو تسلیم کرد که آنها را کشت و امولشان را مصادره کرد و پیش قنبیه فرستد. قنبیه وارد شهر فیل شد و چیزی را که بر سر آن صلح کرده بود پذیرفت و سوئ هزار سپ بازگشت.
تاریخ طبری ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، جلد نهم، چاپ دهم – ۱۳۷۵، ناشر اساطیر. صفحه ۴۲۱۹

گويد: آنگاه از مرو با ديگر عجمانى كه در نواحى نامفتوح مسلمانان بودند نامه نوشت كه مطيع وى شدند و مردم فارس و هرمزان را برانگيخت كه پيمان شكستند و مردم كوهستان و فيرزان را برانگيخت كه پيمان شكستند و اين سبب شد كه عمر به مسلمانان اجازه پيشروى داد و مردم بصره و كوفه روان شدند و خونها ريختند.
احنف سوى خراسان رفت و مهرگان‏قذق را بگرفت. آنگاه سوى اصفهان رفت كه مردم كوفه‏جى را در محاصره داشتند، آنگاه از راه دو طبس وارد خراسان شد و هرات را به جنگ گشود و صحار بن فلان عبدى را آنجا گماشت. آنگاه سوى مرو شاهجان رفت و مرف بن عبد الله شخير را سوى نيشابور فرستاد كه آنجا جنگ شد و نيز حارث بن حسان را سوى سرخس فرستاد.
تاريخ طبرى ، محمد بن جرير طبرى (م 310)، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، 1375ش.ج‏5،ص:1998

گوید: آنگاه از مرو با دیگر عجمانی که در نواحی نامفتوح مسلمان بودند نامه نوشت که مطیع وی شدند و مردم فارس و هرمزان را برانگیخت که پیمان شکستند و این سبب شد که عمر به مسلمانان اجازه پیشروی داد و مردم بصره و کوفه روان شدند و خونها ریختند.
احنف سوی خراسان رفت و مهرگان قذق را بگرفت. آنگاه سوی اصفهان رفت که مردم کوفه جی را در محاصره داشتند، آنگاه از راه دو طبس وارد خراسان شد و هرات را به جنگ گشود و صحار بن فلان عبدی را آنجا گماشت. آنگاه سوی مروشاهجان رفت و مطرب بن عبدالله شخیر را سوی نیشابور فرستاد که آنجا جنگ شد و نیز حارث بن حسان را سوی سرخس فرستاد.
تاریخ طبری (پوشینه ی پنجم) (بازگردان ابوالقاسم پاینده) (چاپ پنجم 1375 – ناشر – اساطیر) برگ 1998

مردم اصفهان نيز پس از جنگی سخت، صلح کردند و پذيــرفـتنــد که با حـفـظ آئيـن خـود، جـزيــه بپردازند.
تاريخ طبری، ج 5، صص 1963–1965.
ملاحظاتى در تاريخ ايران، دکتر علی میرفطروس، علل تاريخى عقب ماندگى هاى جامعه ايران، چاپ اول: ١٩٨٨ ، آلمان، چاپ چهارم: ٢٠٠١ ، فرانسه، فصل دوم.

ابوموسی وقتی به اصفهان رسید مسلمانی بر مردم عرضه کرد نپذیرفتند، از آنها جزیه خواست قبول کردند و شب صلح افتاد اما چون روز فراز آمد غدر آشکار کردند و با مسلمانان به جنگ برخاستند تا ابوموسی با آنها جنگ کرد. (دو قرن سکوت، عبدالحسین زرینکوب، چاپ دوم، برگ 66)

دينوری حتی تاًکيد می کند که پس از شکست ايرانيان در جنگ جلولا و فرار يزدگرد به قـُم، «مردم در همه جا به هيجان آمدند و از هر سو برای اجابت ندای کمک و استعانت يزدگرد، حرکت کردند و مردم از قومس (دامغان)، طبرستان و گرگان و دماوند و ری و اصفهان و همدان و ماهان بسوی يزدگرد روی آوردند و گروهی از جنگجويان بر او گرد آمدند»، اخبار الطوال، ص 146.

مردم قومس (دامغان) نيز با پرداخت پانصدهزار درهم از اعراب مسلمان خواستند «تا کسی را نکشند و به اسيری نبرند و آتشکــده‌ای ويــران نکـننـد».
فتوح البلدان، صص 148 و 265-267.
ملاحظاتى در تاريخ ايران، دکتر علی میرفطروس، علل تاريخى عقب ماندگى هاى جامعه ايران، چاپ اول: ١٩٨٨ ، آلمان، چاپ چهارم: ٢٠٠١ ، فرانسه، فصل دوم.

ناحيهء قـُم نيز با جنگ فتح گرديد (23ه=643م) و به قول طبری: «عبداللهبن عتبان (سردار عرب) در قم هر چهارپائی را که يافت -از شتر و گوسفند- که عدد آن خدا میدانست، همه را جمع کرد و آنرا غنيمت کرد».( ترجمهء تاريخ طبری، بلعمی، ص 353، همچنين نگاه کنيد به: تاريخ قم، حسن بن محمد قمی، ص 25.)
ملاحظاتی در تاریخ ایران، اسلام و اسلام راستین.علی میرفطروس. آلمان. چاپ اول-1998. ص:71.

در قـُم، اعراب مسلمان -در يک روز- 70 تن از سران مجوس (زرتشتی) را سر بريدند تا مردم به مجاورت آنان راضی شدند.( نگاه کنيد به: تاريخ قـُم، حسن بن محمد قمی، صص 254 – 256.) همين مؤلف در شرح چگونگی نفوذ و قدرتيابی دو تن از اعراب مهاجر (بنام اَخوَص و عـبدالله) و مصادرهء املاک مردم، مینويسد: «عرب، دست برآوردند و سدها که در ميان رودخانه ها نهاده بودند -مجموع- خراب کردند… و کشتزارهای انار و تيمره بکلی خشک گشتند و خراب شدند و همهء اوقات عرب با ايشان (مردم قـُم) کارزار مینمودند و مردم ايشان را به اسيری میگرفتند و بديشان مضرت و زيان میرسانيدند و سدها و رودخانهء ايشان میشکافتند و خراب میکردند… و ايشان (مردم قـُم) در دفـع عرب، هيچ چاره و حيلت نداشتند و مقاومت نمیتوانستند کرد پس بناچار به حکم عرب فرود آمدند و گفتند که ما مطيع و منقاديم و طلب رضای شما میکنيم و متابعت سيرت شما مینمائيم… و هرگاه عرب بانگ نماز گفتی، دهقانان آن ناحيت او را دشنام دادندی…»( تاريخ قـُـم، صص 48 و 262 و 263.) ستم عربهای مهاجر در قـُم به جائی رسيد که مردم آن منطقه مجبور شدند زمينها و اراضی خويش را به اعراب مسلمان بفروشند و خود، از شهر مهاجرت نمايند.( نگاه کنيد به: تاريخ قم، صص 261– 262. بروايت قــُمی در اين زمان (99ه=717م) قم دارای 900 ده و 51 آسياب بود. اين رقم نشانهء آبادی و رونق مناسبات ارضی در اين ناحيهً خشک و کم آب می تواند باشد. قمی همچنين يادآور می شود که «از ناحيهً هريسان قم -هر سال- چهارهزار جريب اناردانه به مطبخ کسری(انوشيروان) می برده اند. تاريخ قـم، صص 84 و 262.)
ملاحظاتی در تاریخ ایران، اسلام و اسلام راستین.علی میرفطروس. آلمان. چاپ اول-1998. ص:85 و 86.
برقى در كتاب خود آورده است كه چون عرب بقم نزول كردند زمين ديه ها فرا ميگرفتند و بر آن بنا مينهادند و عمارت ميكردند و عشر آن بديوان ميرسانيدند.
تاريخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمى (نوشته در 378)، ترجمه حسن بن على بن حسن عبد الملك قمى (در 805)، تحقيق سيد جلال الدين تهرانى، تهران، توس، 1361ش.ص:59.

بعضى از كتّاب ديوان قم ياد كرده‏اند كه امر و رسم خراج بقم بزرگتر بوده است بنسبت با ديگر شهرها و كورها و در ديوان قم در آن هنگام از نويسندگان تاريخات و تحويلات و نويسندگان احياز و ايغارات و استخراج و جهبذه و از رؤساى فيوج و فرّاشان و بوّابان بسيار و بيحد بوده‏اند و در خراج ستدن اختيار جهبذ را بوده است و كاتب تاريخ و روزنامج را كه بر جهبذ مشرف بوده‏اند نه عاملان را سبب آنك اهل قم از عرب چون غالب بودندى و توانا از اداى خراج امتناع نمودندى و چون بر ايشان غلبه و انبوهى كردندى گردن نهادندى بخوارى و مذلّت و مكروه و ناشايست از زدن و رنجانيدن و دشنام شنيدن تا باشد كه از خراج كه ميرسانند بعضى در ايشان بماند و نرسانند پس بوقت استخراج مال خراج ازيشان مطالبت مال مينمودند و ايشان امتناع ميكردند تا بدان ميرسيد كه ايشان را سرنگون در مى‏آويختند و ميزدند و سراهاى ايشان خراب ميكردند و ضيعتهاى ايشان را بدست فرو ميگرفتند و اموال ايشان را بر ميداشتند.
تاريخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمى (نوشته در 378)، ترجمه حسن بن على بن حسن عبد الملك قمى (در 805)، تحقيق سيد جلال الدين تهرانى، تهران، توس، 1361ش.ص:161.

و روايات درست‏اند زيرا كه همّت قوم و غرض ايشان پيوسته در كسر خراج بوده است و پاكيزه گردانيدن سراها و فرشها و جامهاى ايشان و آنك اسبان و ساير چهار پايان ايشان نيكو بود و مرغان شكارى ايشان را آب و طعمه و علف بسيار بود و ساحتهاى ايشان خوب بود و پيوسته بذل طعام كنند و عطا دهند و ذكر ايشان بسماحت و شجاعت منتشر بود پس از اين جهت بارها ايشان را بسبب خراج بلا و هلاكت رسيد اوّل آنك نافرمانى كردند و عاملان مأمون را فرمان نميبردند و عصيان كردند تا مامون على بن هشام را با خيلى تمام بديشان فرستاد تا ايشان را بكشت و خراب كرد و مالى بسيار جمع كرد، ديگر در خلافت معتصم بر روى على بن عيسى بيرون آمدند و نافرمانى كردند تا معتصم على بن عيسى را با لشكرى چند بر سر ايشان فرستاد تا ايشان را خراب گردانيد و سراها و منازل و باغات و بساتين ايشان را بسوزانيد و بسيارى زيان بديشان رسانيد پس همچنين در خلافت مستعين و واقع شدن فتنه ميان او و ميان معتز امتناع نمودند از اداى خراج و پس از آن چند سال ديگر تا مستعين مفلح تركى را بفرستاد تا كُشش كرد و مال بسيار جمع كرد پس از آن در خلافت معتمد مدّت چند سال عصيان كردند و مادرانى را كه كاتب اذكوتكين بود منع كردند از آنك در شهر آيد تا آنگاه كه بر ايشان ظفر يافت و خراج هفت ساله جمع كرد پس همچنين نافرمانى كردند.
تاريخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمى (نوشته در 378)، ترجمه حسن بن على بن حسن عبد الملك قمى (در 805)، تحقيق سيد جلال الدين تهرانى، تهران، توس، 1361ش.ص:163.

عهدى كه ميان عرب و عجم قم بود عجم آنرا بشكستند و خلاف عهد و پيمان كردند و عرب بسبب آن وجوه و اشراف عجم را بكشتند.
تاريخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمى (نوشته در 378)، ترجمه حسن بن على بن حسن عبد الملك قمى (در 805)، تحقيق سيد جلال الدين تهرانى، تهران، توس، 1361ش.ص:253.

تسخیر ایران به دست اعراب و ورود آن کشور در قلمرو خلافت، عواقب چندی به دنبال داشت. نخست اینکه تازیان اعم از اسکان یافته و یا چادرنشین – به صورت قبایل کامل – به ایران نقل مکان کردند. به طوری که و.و.بارتولد خاطرنشان کرده، مهاجرت اعراب «اولا به شکل احداث اردوگاههای نظامی، که مسکن حاکم منصوب از طرف خلیفه نیز بوده، صورت گرفت و ثانیا بدویان عرب اراضی معینی را تصاحب و تصرف کردند. این اردوگاهها به سرعت به صورت مراکز زندگی شهری درآمدند و در بعضی از این نقاط فرهنگ مشترک اسلامی به وجود میآمد.» (بارتولد. جهان اسلام. ص:30.) حتی در قرن دهم میلادی (قرن چهارم هجری) در بسیاری از شهرهای ایران، مثلا در قم، اعراب اکثریت ساکنان را تشکیل میدادهاند و زبان عربی در بلاد حکمفرما بوده.
اسلام در ایران. ایلیا پاولویچ پطروشفسکی. ترجمه کریم کشاورز.تهران. انتشارات پیام. 1363. ص:43 و 44.

<!– / message –><!– sig –>

مفضل بن محمد گوید: حجاج به سال هشتاد و پنجم یزید را معزول کرد و به مفضل نوشت که او را ولایتدار خراسان کرده، که نه ماه ولایتدار بود، و به غزای بادغیس رفت و آنجا را بگشود و غنیمت ها گرفت که میان کسان تقسیم کرد و به هر یک از آنها هشتصد درم رسید، آنگاه به غزای اخرون و شومان رفت که ظفر یافت و غنیمت گرفت و هرچه را به دست آورد میان کسان تقسیم کرد.
تاریخ طبری (پوشینه ی نهم) (بازگردان ابوالقاسم پاینده) (چاپ پنجم 1375 – ناشر – اساطیر) برگ 3770-3771

در حمله به «سرخس»، اعراب مسلمان » همه ی مردم مگر 100 تن » را كشتند. ( كامل – ابن اثیر- ص 303)
ملاحظاتی در تاریخ ایران- اسلام و » اسلام راستین» چاپ اول 1988- آلمان ( علی میر فطروس) page 70

گوید: آنگاه از مرو با دیگر عجمانی كه در نواحی نامفتوح مسلمانان بودند نامه نوشت (1)كه مطیع وی شدند و مردم فارس و هرمزان را بر انگیخت كه پیمان شكستند و مردم كوهستان و فیرزان را بر انگیخت كه پیمان شكستند و این سبب شد كه عمر به مسلمین اجازه ی پیشروی داد و مردم بصره و كوفه روان شدند و خونها ریختند. احنف سوی خراسان رفت و مهرگان قذق را بگرفت. آنگاه سوی اصفهان رفت كه مردم كوفه جی را در محاصره داشتند، آنگاه از راه دوطبس وارد خراسان شد و هرات را به جنگ گشود و صحاربن فلان عبدی را آنجا گماشت. آنگاه سوی مروشاهجان رفت و مطرف بن عبدالله شخیر را سوی نیشابور فرستاد كه آنجا جنگ شد و نیز حارث بن حسان را سوی سرخس فرستاد. (1) یعنی یزدگرد نامه فرستاد
تاریخ طبری ( جلد پنجم) ( ترجمه ی ابوالقاسم پاینده) ( چاپ پنجم 1375 – ناشر -اساطیر)

مردم خراسان نيز در زمان علی بار ديگر سر به شورش برداشتند و «کافر شدند و مقاومت کردند». حضرت علی، جعده بن هُـبيره را بهسوی خراسان فرستاد و او، مردم نيشابور را -مدّتها- محاصره کرد تا مجبور به صلح شدند. مردم مرو نيز -بار ديگر- طغيان نموده و سپس با وی صلح کردند.( تاريخ طبری، ج6، ص 2582؛ فتوح البلدان، ص 292.)
ملاحظاتی در تاریخ ایران، اسلام و اسلام راستین.علی میرفطروس. آلمان. چاپ اول-1998. ص:79.

در همين سال چنانكه گويند على بن ابى طالب جعدة بن هبيره را به خراسان فرستاد.
شعبى گويد: وقتى على از صفين باز گشت. جعدة بن هبيره مخزومى را سوى خراسان فرستاد كه تا ابر شهر رفت كه مردم كافر شده بودند و مقاومت كردند. جعده پيش على باز آمد كه خليدة بن قره يربوعى را فرستاد. خليده مردم نيشابور را محاصره كرد تا به صلح آمدند، مردم مرو نيز با وى صلح كردند.
تاريخ طبرى ، محمد بن جرير طبرى (م 310)، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، 1375ش.ج‏6،ص:2582

مسلمة بن يحيى گويد: وقتى ابو مسلم قيام كرد كسان سوى او شتابان شدند و مردم مرو سوى وى رفتن گرفتند.
تاريخ طبرى ، محمد بن جرير طبرى (م 310)، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، 1375ش.ج‏10،ص:4529